Kumuk Türkleri, bugün büyük çoğunluğu (1992tahminine göre 250 bin kişi) Rusya Federesyonu'na bağlı Dağıstan ÖzerkCumhuriyeti'nde, geriye kalan kısmı (yaklaşık 50 bin kişi) Çeçen ve Osetya özerkcumhuriyetlerinde yaşayan, Azerbaycan Türklerinden sonra Kafkaslar'daki en kalabalıkTürk kavmidir. Kumuklar'ın bir kısmı, Çarlık Rusyası'nın Kuzey Kafkasya'yıistilâsı yıllarında ve bilhassa Şeyh Şamil'in esir düşmesinden sonra OsmanlıDevleti'ne sığınmışlardır. Bunlar hâlen belli başlı olarak Tokat'ın Üçgözenve Kuşoturağı, Sivas'ın Yavu köyünde yaşamaktadırlar.
Kumuk Türkleri Kuzey Kafkasya'dakiKumuk ovasının ve Dağıstan'ın dağlık kesiminin yerli halklarındandır. Etnikbakımından Kıpçak ve Oğuz boylarının bu sahada kaynaşmasından meydana geldikleriileri sürülen Kumuk Türkleri'nin dillerindeki Kıpçak ve Oğuz grubu özellikleri bugörüşü desteklemektedir.
Kumuklar'ın ülkesiVII. Yüzyıldan itibaren Hazar Devleti'nin sınırları içine alınmıştır. BugünKumuk bilim adamları da Kumukları, Hazar Devleti'nin kurucuları olarakgöstermektedirler. Hazar Devleti'nin son başkenti Semender, Kumuk ülkesi sınırlarıiçindeydi. Kumuklar arasında ayılmış olan "Anci-name","Derbent-name", "Karabudahkentname" adlı tarihi âbideler, HazarDevleti devrinden bahseder. Hattâ, Hazarlar arasında yaşamış olan Ebu Hamidel-Garnati'nin tespit ettiği ve Hazar sözü dediği bütün kelimeler bugün KumukTürkleri'nce kullanılmaktadır.
Zeki Velidi Doğan'ınverdiği bilgilere göre Kumuklar, Oğuz destanının Müneccimbaşı tarafından istifadeolunan bir rivayetinde, Oğuz Han zamanında Derbent'in muhafazasıyla memur edilenKıpçaklar'ın bir boyu olarak zikredilmiştir. Toğan'a göre, Azerbaycan ile DerbentAraplar'ın idaresinde iken de Kumuklar'ın burada bulundukları, Tarihal-Babva'l-Abvab'dan anlaşılmaktadır.
Dağıstanlı Kumukâlimlerinden S.M. Aliyev, M. R. Mahammadov'den; Dağıstan'ı Araplar'ın işgaletmesiyle Hazarlar'ın İdil Boyuna çekilmelerinden sonra Hazar denizi kıyısında veTemirkazık Dağıstan'da liderlik rolünün Kumuklar'a geçtiğini naklediyor ve bubilginin birinci kısmına katıldığını belirtiyor; fakat onun Kumukları,Hazarlar'dan ayrı göstermesine karşı çıkıyor. Aliyev'in fikrince Hazarlar ileKumuklar, tarihi bakımdan da, kültürel bakımdan da aynı kavimdir.
Tarihi durumları vemenşe'leri hakkında pek çok faraziye ileri sürülen ve hattâ ekseriya Sovyetantropologları tarafından olmak üzere bazı Kafkas kavimlerinin Türkleşmesi sonucumeydana geldikleri dahi söylenen Kumuklar'ın; dil, edebiyat, din, yaşayış tarzı,örf ve âdetler ve diğer kültür unsurları bakımından ele alındıklarında veyukarıda özetlenen tarihi verilerin ışığında bakıldığında, gerçek bir Türkkavmi olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.
Hazar Devleti'ninyıkılmasından sonra Kumuk Türleri'nin kurdukları ilk müstakil teşkilat, 1578'deSultan But'un kurduğu ve tamamıyla millî bir Kumuk beyliği hüviyetinde olanemarettir. Bu beyliğin Dağıstan'ın en kuzeyinde yer alması sebebiyle,Kazan ileAstarhan hanlıklarının yıkılmasından sonra daha güneye inme imkânı bulanRuslar'la Kumuklar karşı karşıya gelmiş oldu.Kumuk Türkleri, 1594 yılındanitibaren başlayan Rus saldırılarına ve işgal hareketlerine karşı, diğer MüslümanKafkas kavimleriyle birlikta XIX.yüzyılın ikinci yarısına kadar kahramanca mukavemetettiler.
Ancak Ruslar'a karşısürdürülen mücadelenin son bayraktarı Şeyh Şamil'in 1859'da esir edilmesiyleDağıstan ve diğer Kafkas bölgeleri hızla Ruslar'ın eline geçmeye başladı. Zatenyüzyıllar süren savaşlar Kumukları ve diğer Kafkas kavimlerini bîtabdüşürmüştü. Böylece Ruslar 1867'ye kadar bütün Kafkasya'yı istilâ ettiler.
