Hun ve diğer Türkler'le Cengiz ordularının gösterdikleri büyük başarıların bir taraftan eşine az rastlanan kahramanlık, deha mertebesindeki strateji ile vecd derecesine varan savaş azminde ve o devre göre tatbik etdilen teknik üstünlükte, diğer cihetten sivil teşkilâtla askerî teşkilâtı kaynaştırarak yürütmelerinde, sosyal nizamı aynı zamanda askerî bir nizam haline getirmelerinde aramak gerekir; yani onlarda aile, oba, boy, halk gibi sosyal teşekküller, aynı zamanda onluk, yüzlük, binlik ve tümen gibi askerî birlikleri de karşılıyordu ve bir savaş halinde bütün millet iç teşkilâtını bozmadan tek bir ordu gibi harekete geçebiliyordu.
Cengiz Han bu bakımlardan yeni bir şey ortaya koymuş olmayıp, bu bölgelerde eskiden beri mevcud olan hayat tarzını, büyük askerî harekâta uygun bir şekilde teşkilâtlandırarak bundan ustalıkla faydalanmasını bilmiştir.En küçük aile birliğine Moğolca'da yasun ("kemik") deniyordu. Bu yasun'a mensup olanlar akraba oldukları için birbirleriyle evlenmezler ve bir ebügün ("ced")den türediklerine inanırlardı.
Bir kaç yasun'un birleşmesiyle aymag ve obog'lar (=Türkçe oymak, oba, "soy, kabile, aşiret, boy" anlamında) meydana gelirdi. Obog'a mensup olanlar da birbirleriyle evlenmezler ve menşelerini müşterek bir cedde bağlarlardı: Obog'lar için kullanılan diğer bir tâbir de urug idi (= Türkçe uruğ, "akraba, kabile, boy, soy, nesil" anlamında). Başka başka obog (soy)lara mensup olanlar evlenince birbirlerine "kuda" derlerdi (Uygurcada kudaş, diğer lehçelerde kuda). Yasun ve urug dışındaki kimseler cad (=Türkçe cad, yat, "yabancı") sayılırdı.
Fakat savaşlar yalnız cadlara karşı yapılmaz, obog ve urug mensubu akrabalar arasında da çarpışmalar olurdu. Bu takdirde akrabalar yabancı sayılırdı. Bundan başka, bazan birbirine uzak obog (soy)lara mensup olan şahıslar da karşılıklı hediyeler alıp vermek suretiyle anda (kan kardeşi) olurlardı. Anda'lar birlikte yaşamazsa da yasun, aymag ve obog fertleri gibi birbirlerini desteklerlerdi.
Urug, yani akrabalar, bir obog'un yani boyun hâkim sınıfını teşkil ederlerdi. Bunların arasında da bir de bogol-bo'ol denilen köleler sınıfı vardı ki, bunlar diğer şark milletlerindeki kölelerden farklı olup, harp esirlerinden meydana gelen hizmetkârlardan ibaretti ve kendi boy özelliklerini muhafaza ederlerdi. Bogol'llar zamanla urug sayılarak akraba sınıfına girebiliyordu. Yararlık gösteren bogol (köle)ler, serbest bırakılınca, bunlara darhan (tarhan) denirdi.
Sonraları calagu (genç, delikanlı) tâbiri de "uşak" anlamında kullanılmıştır.
Nüfuz derecesine göre akrabalar arasında da kademeler bulunurdu. Yasun ve obog'lar, kabiliyet, cesaret ve beceriklilikleri ile temayüz etmiş olan şahıslar tarafından idare edilirlerdi ki, bunlara noyan ("bey, reis komutan") denirdi. Noyan'ların isbaşına gelişinde menşe ve nesil-nesep rol aynamazdı. Bunların vasıflarını belitmek üzere bagatur ("bahadır, cesur"), seçen ("bilge, akıllı"), mergen ("nişancı"), bökö, büke ("pehlivan") v.b. gibi tabirler de eklenirdi. Noyan'dan başka Çinceden alınan Taysı (prens) ve sengün (komutan), Türkçe'den gelen tigin (prens) buyrug (komutan)v.b. tabirler de kullanılırdı. Noyan, önceleri hem sivil, hem askerî âmirleri ifade ederken, sonraları umumiyetle "subay" anlamında kullanılmıştır.
Noyan'ların en yakın yardımcılarına nökör-nöker denirdi. Bu sözün menşei hakkında ihtilaf vardır. Barthold, bunun Farsçadan gelme bir söz olduğunu ifade etmişse de, Vladimirtsov, aksine Farsçadaki nöker sözünün Moğol menşeli olduğunu ileri sürmüştür.
XII. yüzyılın sonlarında Moğol boyları, kendi aralarında daimî bir mücadele halinde yaşamakta idiler. Cesaret ve kabiliyetleriyle temayüz eden noyan'ların idaresi altında bir çok obog'un birleşmesi ile yeni gruplar kuruluyor ve bunlara irgen ("halk, aşiret") deniyordu. Tarih sahnesine çıkışları sırasında, Moğolistan'daki boylar arasında Monggol, Kereyit, Nayman, Merkit, Tatar, Oyrat gibi tanınmış irgenler bulunuyordu. Bazan bir boy zorla parçalanıp dağıtılıyor, veya reisler, nöker'lerinin yardımı ile yeni birlikler kuruyorlardı. Bu yüzden, bir boy adının bazan birdenbire ortadan kalktığını veya yeni adların ortaya çıktığını görüyoruz.
Böylece çok mühim başka bir tâbire geliyoruz ki, bu da ulus'tur. Bu söz "devlet, memleket" mânasında eski Türkçede de kullanılıyordu. Önceleri bu tâbirin, yer ve memleket kastedilmeden bir reis tarafından birleştirilen irgen'leri ifade ettiği fakat sonraları geniş ülkelerin zaptından sonra halk ile birlikte, onların oturdukları ülkeye de (il, el) teşmil edildiği anlaşılıyor.
Cengiz İmparatorluğu kurulmadan önce Moğollar, büyük veya küçük topluluklar halinde dağınık bir şekilde yaşamakta idiler. Temücin, 1206'da Cengiz Han unvaniyle hükümdar olunca, halkı o şekilde teşkilândırmıştır ki, irgen (halk), obog (boy), aymag, yasun (kemik)lar, aynı zamanda askerî birer birlik şeklini almıştır. Muayyen birliklerin başına noyan (komutan) olarak aynı boydan tanınmış bir kimseyi tâyin etmiştir.
En büyük askerî birlik tümen ("onbin") olup, bunlar da minghan ("bin"), cagun ("yüz"), arban (on'luk)lara bölünüyordu. Bütün halk böylece onluk, yüzlük, binlik veya onbinlik askerî kıtalar teşkil edecek şekilde büyük veya küçük yasun, aymag, obog ve irgen'lere bölünmüş bulunuyordu. Bu birlikleri idare edenlere, yukarıda açıklandığı gibi, noyan denir.
Fakat kıtanın tasrihi için (Türkçede olduğu gibi) sayı da eklenirdi, meselâ:
arban-u noyan "onbaşı",
cagun-u noyan "yüzbaşı",
minghan-u noyan "binbaşı"
tümen-u noyan "tümenbaşı"
Buna göre, meselâ bir "binbaşı" yalnız askerî komutan olmayıp, muayyen bir halk topluluğunun, üzerine yaşadığı toprakla birlikte, sivil bakımdan da idarecisi idi. Kagan (hükümdar) ve köbegün ("oğul, prens")ler, noyan'ları vazifesinden atarak malını müsadere edebiliyordu. Fakat noyan'lar kendi keyiflerine göre işini bırakamaz ve birbirleriyle yerlerini değiştiremezlerdi.
Bu gibi bir teşkilânma esnasında birbirleriyle akraba olmayan türlü obog ve irgen'lere mensup fertlerin bir araya getirilmesiyle yeni tümen'ler de kurulmuştur. Bu gibi yeni birlikler, ya boylardan birinin, veya başlarına getirilen noyan'ın adı ile anılmışlardır. Bu durum, eski boy teşkilâtının bozulmasında esas rolü oynayan sebeplerden biri olmuştur. Bu yüzden bazı boyların bölünerek ortadan kalktığını, veya bazı adların, muhtelif yerde parça parça yeniden peyda olduğunu görüyoruz. Böylece minghan ("binlik")ler, yavaş yavaş obog'ların yerini almıştır.
Bütün boy ve halkların birleştirilmesi ile Ulus ("Devlet, Hükümdarlık, İmparatorluk") meydana gelmiştir. Ulus, yani Devletin başında bulunan kimseye Kagan (veya Ka'an, Kan, Ha'an, Han) denir ve bu da Kuriltay (=Kurultay, "Millet Meclisi") tarafından seçilirdi. Ananeye göre devlet sülalenin mülkü sayılır ve Kagan tarafından sülâlenin erkek mensuplarına (köbegün "prens, oğul") kısım kısım miras ve tımar olarak verilebilirdi. Noyan'lar bunların emri altında bulunurlardı. Prenses ve imparatoriçelere begi ve hatun denirdi.
Böylece kumanda şeması şöyle bir sıra arzeder: Kagan-köbegün-noyan-nökör.
Cengiz Han bütün irgen ("Halk")leri birleştirerek büyük Monggol-Ulus ("Moğol İmparatorluğu")nu kurduktan sonra, türlü halk ve ülkeleri oğulları arasında taksim etmiş, böylece en küçük oğlu Toluy, baba ocağını devam ettirmek üzere esas yurtta kalmış, büyük oğlu Çoci, sonradan Altın Ordu Devleti'nin kurulacağı batı bölgesini, Çağatay Türkistan'ı, Ögedey de Doğu ülkelerini almıştır. Bazan büyük Ulus (imparatorluk)un bu parçalarına da ulus denmiştir.
Kagan tarafından muayyen bir ulus'un başına getirilen köbegün (prensler)ler, bu ülkenin ecen (sahib)i sayılır, fakat muayyen yetkiye sahip olmakla beraber vergi toplayamazlardı. Vergi ve maliye işlerine Kagan tarafından tâyin edilen darugaçin adlı memurlar bakar ve topladıkları verginin muayyen bir kısmını köbegün (prens)e verirlerdi. Noyan'ların, köbegün (prens)ler derecesinden hususî hakları olmamakla beraber, kendi birlikleri içinde tam yetki sahibi idiler. Yüzbaşı, binbaşı ve tümenbaşı makamları, sonraları irsî olarak intikal etmiştir. Kagan, muayyen bir ulus'un idaresiyle vazifelendirdiği prenslere, binbaşı ve tümenbaşı gibi komutanları da birlikte verirdi. Bazan tümen komutanları, binbaşılarını kendileri seçer, fakat bunların kagan tarafından tasdiki gerekirdi.
Moğol askeri teşkilâtının ilerideki gelişmesinde noyan'ların yardımcıları olan nöker'ler mühim rol oynamışlar ve bu iki zümre arasındaki münasebetler, kan akrabalığına dayanan sosyal kuruluşun yavaş yavaş değişmesinde etkili olmuşlardır. Noyan'ların bir nevi yardımcısı, kurmay ve emir subayı olan nöker'ler, gerek arkadaşlık ve gerek merak yüzünden kendi arzuları ile bu mesleğe atılır, noyan'ı ile beraber yaşar ve dolayısiyle hiçbir akrabalığı olmayan başka boylardan da gelebilirdi. Sonraları, nöker'lük müessesesi, Moğol subay okulu şeklinde gelişmiştir.
Bir noyan'ın yanında çalışan nökerler muayyen birliklere komuta ederek sonraları noyan olurlardı. Kagan, köbegün ve noyan rütbesinde olan herkesin etrafında nökerler bulunurdu. Bunlar üçretli asker olmayıp serbest gelen subay namzedi idiler ve her zaman harbe hazır bulunurlardı. Diğer cihetten komutanlar da nöker'lere bakmak ve beslemekle mükelleftiler.
İdare eden ve emir veren bu zümrelerin altında, harp esnasında çerig "asker" olarak vazife gören ve karaçu (kara halk) denen geniş halk tabakası bulunurdu. Yukarıda işaret edildiği gibi, bunların arasında hizmet gören bir de bogol (köle, esir)ler ile calagu (uşak)lar sınıfı vardı.
Yasun, aymag, obog, irgen, ulus şeklinde gelişen sosyal birlikler, kendilerinin müşterek malı sayılan ve nutug ("yurt, yer"), denilen topraklarda göçerlerdi. Birkaç çadırdan ibaret küçük birliklere ayil (=Türkçe "ağıl, köy"), birkaç ayil'den kurulu birliklere de otog (otağ), etrafları çit, hendek ve arabalarla çevrili büyükçe birliklere küreyen, küre'en, küren denirdi. Orda (ordu), sefer karargâhı anlamına gelirdi.
Görülüyor ki, Cengiz Han'ın eski Türk teşkilâtından örnek alarak kurduğu bu nizamda, bir taraftan akrabalık diğer cihetten idarî ve askerî gaye büyük rol oynamış ve bu temeller, devletin büyümesi nispetinde, birbirinden kat'î çizgilerle ayrılamayacak derecede karışmıştır. Böylece akrabalık esasına dayanan eski sistem tedricen bozularak yeni yeni gruplanmalar ve tabirler meydana gelmiştir.
