Erzurum Kongresi'nin toplanması bölge üzerindekiErmeni ve Rum emellerine karşı Erzurum ve Trabzon illerinin işbirliğiyle kararlaştırılmıştı.Bilindiği gibi Osmanlı Devleti ile Rusya arasında imzalanan Brest-Litovsk AntlaşmasıylaDoğu bölgelerinin toprak bütünlüğü sağlanmış, ancak İtilaf Devletlerinin buantlaşmayı tanımamalarından cesaret alan Ermeniler Doğu illerine saldırmaya başlamışlardı.Ayrıca Batılı devletlerin desteklediği bölgede bir Ermeni devleti kurma fikri eziciçoğunluğu oluşturan Türk halkı tarafından endişe ile karşılanmıştı. Diğertaraftan Karadeniz kıyıları da Rum ve Ermeni tehlikesi ile karşı karşıyabulunuyordu. Bu nedenle Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti İzmir'in işgali üzerinetopladığı ikinci kongresinde hem silahlı mücadele kararı almış, hem de DoğuAnadolu'yu temsil edecek daha geniş bir kongre toplamayı kararlaştırarak bu konudaErzurum'u da teşvik etmeye başlamıştı.

      Sonuçta 30 Mayıs 1919'da Trabzon Muhafaza-ı Hukuk-ıMilliye Cemiyeti'nin kongre heyetiyle Vilayat-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-ı MilliyeCemiyeti'nin Erzurum şubesi, Doğu illerinin birliğinin sağlanması amacıyla birkongrenin toplanması konusunda birbirlerine karşılıklı telgraflar çekmişlerdi. İşteher iki cemiyetin birbirlerinden habersiz, güzel bir rastlantıyla aynı günde ve aynıamaçla çektikleri bu telgraflar Erzurum Kongresi'ni hazırlamış ve böylece millîbirlik ve beraberliğin sağlanmasından önemli bir adım teşkil etmişti.

      10 Temmuzda toplanmasıkararlaştırılan kongre bazı temsilcilerin gecikmeleri nedeniyle aynı zamanda meşrutiyetbayramına rastlayan 23 Temmuz günü şenliklerle açılmıştı. Erzurum Kongresi'neErzurum, Trabzon, Sivas, Bitlis ve Van illerini temsil eden 56 kadar temsilci katıldı.Elazığ ve Diyarbakır Valileri temsilcilerini kongreye göndermediler. Mustafa Kemal Paşave Rauf Bey kongreye Erzurum merkez temsilcileri olan Kâzım ve Cevat (Dursunoğlu)beylerin yerlerine katılmışlardı.

      Kongrenin ilk günü başkanlığaseçilen Mustafa Kemal Paşa, mevcut durum ve takip edilen yol hakkında aydınlatıcıbir konuşma yaptı. Konuşmasında tarihin ve olayların zoruyla içine düştüğümüzkanlı ve kara tehlikeleri görmeyecek ve bundan ürpermeyecek hiç bir vatanseverin düşünülemeyeceğineişaret etti. Ateşkes hükümlerine aykırı olarak yapılan tecavüz ve işgallerden sözetti. Tarihin bir milletin varlığını ve hakkını hiç bir zaman inkâr edemeyeceğini,bu bakımdan vatanımız ve milletimiz aleyhinde verilen hükümlerin iflasa mahküm olduğusöyledi. Vatanın ve milletin mukadderatını kurtarmak ve korumak hususunda son sözü söyleyecekve bunun gereğini uygulatacak kuvvetin bütün vatanda bir elektrik şebekesi halinegirmiş olan millî cereyanın kahramanlık ruhu olduğunu ifade etti.

      Milletin mukadderatınaegemen bir iradenin ancak Anadolu'dan doğabileceğini belirtti. Millî iradeye dayananbir millet meclisinin kurulmasını ve kuvetini millî iradeden alacak bir hükümetin oluşturulmasınıkongre çalışmalarının ilk hedefi olarak gösterdi.
On dört gün devam eden kongre çalışmalarının sonunda bir tüzük teşkil edilerek tüzükhükümleri bir bildiri ile ilan edildi. Bildiri, ülkenin her tarafına ve İstanbul'dakiişgal kuvvetleri temsilcilerine gönderildi. Bildiri ile ilan edilen prensip ve kararlarözetle şöyleydi:

1. Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür.Birbirinden ayrılamaz
2. Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı Osmanlı Hükümeti'nindağılması halinde millet, birlikte savunacak ve direcektir.
3. Vatanın bağımsızlığını, İstanbul Hükümeti sağlayamazsabunun için geçici bir hükümet kurulacaktır. Bu hükümet millî kongrece seçilecek,kongre toplanamamışsa bu seçimi temsil heyeti yapacaktır.
4. Millî gücü etken, millî iradeyi egemen kılmak esastır.
5. Hristiyan azınlıklara siyasî egemenliğimizi ve sosyal dengemizibozacak ayrıcalıklar verilemez.
6. Manda ve himaye kabul edilemez.
7. Millî Meclis'in derhal toplanmasına ve hükümet işlerinin meclisindenetimine alınmasına çalışılacaktır.

      Erzurum Kongresi'nde ayrıcaiçlerinde Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey'in de yer aldığı 9 kişilik bir TemsilHeyeti oluşturulmuş, başkanlığına Mustafa Kemal seçilmişti. Yine millî vicdandandoğan cemiyetler Şarkî (Doğu) Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adıyla birleştirilmişti.