Bayatlar, Oğuzların devlet ve din adamıDede-Korkut gibi Türk tarihinde büyük şahsiyetler yetiştiren bir boydur. Bayatlarınel-Cezire ve Suriye'ye ilk Selçuklu istilaları zamanında geldikleri ileri sürülmüştür.Hatta bugün Musul ile Bağdat arasındaki sahada yirmi-otuz köy olarak Araplarla beraberyaşamakta bulunan ve bununla beraber temiz ve arı türkçe konuşan "Bayat İli"ninde ilk fatihlerin kalıntıları olduğu, Fuzûlî'yi de bu Türk boyunun yetiştirdiğikabul edilmektedir.

Bayatların bölgedeki izlerine, daha önce Selçukluemirlerinden Aksungur ul-Buharî'nin Basra'daki Naibi Sungur'un al-Bayâtî unvan ekini taşıdığıda ilgi çeker. Ayrıca 12. yüzyılın sonlarında, Bağdat'ın güneydoğusunda,Luristan eyaletinde bulunan bir kalenin Bayat adını taşıdığı biliniyor. O tarihteBayat Kalesi'nin hakimi de bir Türk idi. Bayat Kalesi'nin varlığı Moğol ve Osmanlı dönemlerindede biliniyor. Osmanlı döneminde Irak'ın idari taksimatında, Bayat bir sancağınmerkezi olmuştur. Bu hususta Osmanlı arşiv belgelerinde karşılaşılan hükümler,Bayat Beyi'ne değil, bu adı taşıyan sancak beyine hitaben yazılmıştır ki, bazıaraştırmacılar bu hususta yanlışlığa düşmüştür. Divan-ı hümayun mahimmedefterlerinde kayıtlı, H. 973 (M.1566) tarihli iki hüküm, Basra'nın muhafazası amacıile Bayat Sancağı Beyi Mir Hüseyin'in görevlendirildiğini bildirmektedir.

16. yüzyıla aitOsmanlı tahrir defterlerinde, sadece Karaca-Bayat adlı çok küçük bir oymak adı geçmektedir.Kerkükyöresinde yaşamakta olan ve 24 vergi nüfusuna sahip bulunan bu oymak dışında, bölgedeyoğun biçimde yaşadıkları hakkında tarihi bilgiler olan Bayatların geçmemesi,bunların büyük bir kısmının yerleşmiş olmalarına ve aşiret (göçebe) hayatınımuhafaza edenlerin de tahrire dahil olmamış bulunduklarına bağlanmaktadır.
Bu arada Türk musikisi makamlarından biri olan Bayatî (Beyatî) makamının, IV. Murad'ınBağdat seferinden dönüşünde beraberinde getirttiği Iraklı Bayat Türklerinden 12musikişinasın vasıtasıyla, İstanbul'da yayıldığı biliniyor. Irak'ta en yaygınmakamlardan biri olan Bayati makamı, Türkiye'de Beyatî biçiminde ifade edilen ve bütünDoğu musikisini etkileyen makamlardan sayılır. Kerkük bölgesinde çok sevilen Bayatmakamı, bölgede okunan uzun hava ve türkülerin en yaygın ezgi kalıbını oluşturur.Bu makamın ünlü okuyucusu ve Irak'ta tanınan usta icracısı Rahmetullah Şaltağ(1801-1876) da Bayat boyundan idi.

1820 yılında bölgeyigezen İngiliz Claudius James Rich, Kifri tepelerinin eteklerinden Çimen'e doğru inen veyörede yoğun olarak ekin yapılan Bayat Ovası'na ulaştığını ve burasının Bayat Türklerininyurdu olduğunu bildirmektedir. Oymağın reisi olan Hasan'a Karakuş Bey şeklinde debazen hitap edildiğini ve oymak beyinin kendisini yemeğe davet ettiğini kaydetmektedir.Bayat Beyinden naklen Rich, bu toprakların Bayat oymağına Sultan tarafından verildiğini,Osmanlı Hükümetinin kendilerini vergiden muaf tuttuğunu, buna karşılık askeriharekat zamanında Bağdat Paşası'na 1000 kadar atlı vermekle yükümlü olduklarını;bölgedeki Bayat oymağının ilk olarak ne zaman buralara geldiklerini oymak beyininbilmediğini ve Bayatların değerli atlara sahip olduklarını yazmaktadır.

1822'de bölgeyi gezen BağdatlıMünşî, Bayat oymağının Kifri ile Tuzhurmatu arasındaki bölgede yaşadığını, BağdatPaşası'na karşı bin atlı vermekle mükellef bulunduğunu, Dakuk (Tavuk) yöresinde veBayat oymağından yaklaşık 2 bin ev kadar bir topluluğun yaşamakta olduğunubildirmektedir. Münşî, Bayatların türkçe ve arapça konuştuklarını, mezhep yönündenbazılarının Sünni, bazılarının da Şii olduklarını ve Bayatların yetiştirdiklerideğerli atların bütün Irak'ta şöhret yaptığını da kaydetmektedir. Birinci DünyaSavaşı sırasında, İngilizler tarafından hazırlanan 1917 tarihli gizli bir raporda,Kifri'den Karatepe ve Tuzhurmatu'ya kadar uzanan bölgede yaşayan Bayat oymaklarının türkçeve arapça konuştuğu, hayvan besleyen bu oymakların sayılarının 10 bin ev olduğubelirtilmiştir. Aynı raporda Bayat oymaklarının bazıları şöyle anılmıştır:Elbu Ali, Amırlı (Emirli), Bastamlı, Al-ı Bekir Ahmed, Elbu Hasan, Hasan Sarlıya,Elbu Hüseyin, Elbu Vali, Delelve, Elvüzat ve Yengice (Yenice).

1940 yılına kadar Bayatlarınönemli bir kısmının yerleşik hayata geçtiği, göçebe yaşayışını sürdürenlerinaz oldukları, bunların da 13 obadan oluştuğu ve bu obaların da çeşitli kollara ayrıldığıtesbit edilmiştir. Günümüzde Irak'ta hâlâ varlığını sürdüren Bayat oymaklarınınönemli bir bölümü, Türklerle meskun yerleşme merkezlerinde yaşamaktadır. Türklüğünümuhafaza eden, ancak göçebe hayatın hemen hemen sona erdiği Bayat bölgesinden göçerek,yerleşik düzene geçen pek çok Bayat ailesi, bugün Kerkük, Tuzhurmatu, Kifrî, Hanekîn,Kızlarbat, Karağan ve çevresi, Tavuk, Karatepe ve Musul yöresi gibi Türklerin yoğunolduğu önemli merkezlerde yaşamakta ve büyük bir gururla Bayatlı veya Bayatî soyadınıtaşımaktadırlar. Bir kısmı da kendilerine ait olan köylerde yaşamaktadırlar.Bayatlı oymağına mensup olan ve halen aynı aile adını taşıyan Bayatların yaşadıklarıköyler şunlardır: Abbud, Elbuhasan, Bastamlı, Biravcılı, Çardağlı, Karanaz,Muradlı (Süleyman Bey) ve Zengili.

Ancak şunu da ifade edelimki, çok eski tarihlerden günümüze kadar uzanan zaman dilimi içinde Bayat boyundanArap bölgelerine göçüp yerleşen ailelerin hemen hemen çoğunun Araplaştığınıbiliyoruz. Dillerini unutan bu aileler arasında taşıdığı soyadından dolayı Türkkökenliolduğunu bilenler olduğu gibi, taşıdığı Bayatlı veya Beyatî soyadına rağmenkendini Arap kabul eden ailelere de işaret etmek yerinde olacaktır. Bugün Irak'ınBasra, Hille, Kut, Samerra, Necef, Kerbela ve Bağdat'ta Bayatlı (Beyatî) aile soyadlarınasıkça rastlamak mümkündür. Türkçe konuşan Bayatlar, komşu Arap kabileleri ileanlaşmak için arapça konuşmayı da bilirler. Arap kabileleri ile aralarında yapılanözel anlaşma ile onların sürülerini Bayat ovasında otlatmalarına izin verirler.Toplu olarak köylerde yaşayan Bayatların sayıları, 1957 yılı nüfus sayımına göre17.455'tir. Ancak Kerkük bölgesindeki Bayatların nüfusu, 1990 yılı tahminlerine göre50 binin üzerindedir. Bu rakama Kerkük şehir merkezi, Diyala ve Musul bölgeleri ileIrak'ın çeşitli yerleşim merkezlerinde yaşıyan Bayatları da eklersek, Bayatlarıntoplam nüfusunun 100 bin civarında olduğu ortaya çıkar.

Tarım ve hayvancılığadayanan Bayatlar, kırsal hayat düzeni içinde sürdürdükleri yaşantılarını, toplubiçimde birbirlerine fazla uzak olmayan mesafelerdeki köylerde geçirirler.Tuzhurmatu'nun Kifri'ye ve Karatepe'ye uzanan çizginin batısındaki geniş ovada yeralan Bayatlara mensup oymakların aldıkları adlar, bazen yer, bazen de aile reislerininadlarını ifade eder. Bayat boyuna bağlanan ve ikinci dereceden olan bu kolların bir kısmınınadları şöyledir: Pir Ahmedli, İzzeddinli, Allıballı, Mahmudlu, Faris Beğli, AliMusalı, Abbudlu, Zengülü, Sayyadlı, Karanazlı, Biravcılı, Hasadarlı, Kalaylı, Kâhyalı,Keremli, Şuhurtlu, Tezekli, Serheli, Kuşçulu ve Kenneli. Bayatların toplu olarak yaşadıklarıköyleri de aşağıya alıyoruz:Yukarı Ali Saray, Aşağı Ali Saray, Sındıc, Bastamlı,Pir Ahmed, Abbud, Amırlı (Emirli), Sayyad, Küçük Donbalandere, Büyük Donbalandere,Elbu Hasan, Biravcılı, Hasardalı, Yeşiltepe, Karanaz, Zengülü, Başagelen, Çardağlı,Muradlı, Bısas, Bablan, Yengice, Üçtepe, Kuşçu, Delelve, Elboğmaz, Süleymanbeg, İlanciye(Yılancıya) ve Casımbeg.

Bayat boyuna bağlı olan ve günümüzdebu boy adını kullanan Musul yöresindeki Türklerin yaşadıkları köylerin bir kısmışunlardır: Abzah, Besan, Karayatağ, Selamiye, Şennif, Şirehan, Tezharap ve Yarımca.